بررسی جایگاه حقوق شهروندی در نظام قضایی جمهوری اسلامی ایران از منظر اندیشه های حقوقی و سیاسی آیت الله هاشمی شاهرودی
محورهای موضوعی : حقوق عمومیسید کامران فتح اللهی 1 * , کیومرث زمانی شیخ آباد 2
1 - استادیار دانشگاه جامع امام حسین (ع)، دانشکده علوم اجتماعی و فرهنگی، تهران، ایران
2 - دانشجو دکترای حقوق عمومی، دانشگاه جامع امام حسین (ع)، تهران، ایران.
کلید واژه: حقوق شهروندی, قوه قضاییه, آیتالله هاشمی شاهرودی, حقوق بشر اسلامی, عدالت قضایی,
چکیده مقاله :
در این پژوهش به بررسی اندیشه‌های سیاسی و حقوقی آیتالله هاشمی شاهرودی در خصوص حقوق شهروندی و جایگاه قوه قضاییه در صیانت از این حقوق در نظام جمهوری اسلامی ایران پرداخته شده است. با عنایت به اینکه مبانی حقوق بشر اسلامی و طرح ریزی این مبانی ازجمله دغدغه های اصلی آیتالله هاشمی شاهرودی در منصب قضاوت و کسوت فقاهت بوده است. بنابراین مسئله اصلی این تحقیق، تبیین نقش قوه قضاییه در تحقق و حمایت از حقوق شهروندی از منظر اندیشه‌های حقوقی و سیاسی آیت الله هاشمی شاهرودی می باشد. مهم ترین اهداف پژوهش پیش رو عبارتند از: ۱ـ تبیین جایگاه حقوق شهروندی در اندیشه سیاسی و حقوقی آیتالله هاشمی شاهرودی. ۲ـ بررسی نقش قوه قضاییه در صیانت از حقوق شهروندی بر اساس نظریات ایشان. ۳ـ ارائه الگویی مشخص جهت اجرای حقوق بشر در نظام جمهوری اسلامی بر اساس آرای آیتالله هاشمی شاهرودی. روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی بوده و داده‌های لازم از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و تحلیل محتوای آثار و سخنان آیتالله هاشمی شاهرودی گردآوری شده است. در این راستا از منابع دست اول شامل کتب، مقالات، و سخنرانی‌های ایشان استفاده شده است. نتایج تحقیق مزبور نشان می‌دهد که آیتالله هاشمی شاهرودی در دوران ریاست بر قوه قضاییه، توجه جدی به رویکردی مردم‌محور داشته اند و همواره از حقوق شهروندی دفاع می‌کردند. شایان توجه است که آیت الله هاشمی شاهرودی با ارائه الگوهای اسلامی در حوزه حقوق بشر و شهروندی، درصدد بودند که نظام حکمرانی جمهوری اسلامی ایران و بطور خاص دستگاه قضایی را به مسیری هدایت نماید که حافظ و نگهبان واقعی حقوق شهروندان باشد. لازم بذکر است که دیدگاه‌های آیت الله هاشمی شاهرودی می‌تواند بطور جدی مبنای صحیحی برای توسعه نظری و عملی حقوق شهروندی در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد.
This study examines the political and legal thoughts of Ayatollah Hashemi Shahroudi regarding citizens' rights and the position of the judiciary in safeguarding these rights within the judicial system of the Islamic Republic of Iran. Considering that the foundations of Islamic human rights and their formulation were among the primary concerns of Ayatollah Hashemi Shahroudi during his tenure as a judge and religious scholar, the main issue of this research is to elucidate the role of the judiciary in the realization and protection of citizens' rights from the perspective of his legal and political thoughts. The main objectives of this research are: To clarify the position of citizens' rights in Ayatollah Hashemi Shahroudi's political and legal thought; To analyze the role of the judiciary in protecting citizens' rights according to his views; To provide a specific model for the implementation of human rights within the Islamic Republic, based on the views of Ayatollah Hashemi Shahroudi.The methodology of this research is descriptive-analytical, and the necessary data were collected through library studies and content analysis of the works and speeches of Ayatollah Hashemi Shahroudi. Primary sources, including his books, articles, and speeches, were utilized for this purpose. The findings of the research indicate that during his presidency of the Judiciary, Ayatollah Hashemi Shahroudi paid serious attention to a people-centered approach and consistently defended citizens' rights. It is noteworthy that Ayatollah Hashemi Shahroudi, by offering Islamic models in the field of human rights and citizenship, sought to guide the governance system of the Islamic Republic of Iran, particularly the judiciary, towards a path that would be a true guardian and protector of citizens' rights. It is important to mention that Ayatollah Hashemi Shahroudi's views can serve as a solid foundation for both the theoretical and practical development of citizens' rights in the legal system of the Islamic Republic of Iran.
منابع و مأخذ
انصاری، محمودرضا (۱۳۹۷)، «نقد نظام عدالت قضایی در پرتو حاکمیت قانون با تأسی ازنظریات مرجع عالیقدر جهان تشیع حضرت آیتالله العظمی سیدمحمود هاشمی شاهرودی»، پایان نامه دکتری تخصصی، دانشگاه عدالت.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۸۶)، «شهروند محوری در عرصه عدالت»، تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه، اداره کل اجتماعی و فرهنگی.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۹۲)، «رساله احکام جوانان: مطابق فتاوای حضرت آیتالله العظمی سیدمحمود هاشمی شاهرودی»، تهران: انتشارات بنیاد فقه و معارف اهل بیت (ع).
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۹۴)، «نظارت و بازرسی: مجموعه بیانات مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی هاشمی شاهرودی»، چاپ اول، تهران: انتشارات بنیاد فقه و معارف اهل بیت (ع).
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۹۴)، «منشور سیاست: مجموعه بیانات مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی هاشمی شاهرودی»، چاپ اول، تهران، انتشارات بنیاد فقه و معارف اهل بیت (ع).
شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۹۴)، «مبارزه با فساد: مجموعه بیانات مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی هاشمی شاهرودی»، چاپ اول، تهران، انتشارات بنیاد فقه و معارف اهل بیت (ع).
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۹۴)، «حقوق شهروندی: مجموعه بیانات مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی سید محمود هاشمی شاهرودی»، تهران: انتشارات بنیاد فقه و معارف اهل بیت (ع).
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۹۴)، «منشور قضا: مجموعه بیانات حضرت آیت الله سید محمود هاشمی شاهرودی»، ج۱،تهران: نشر خرسندی.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۹۵)، «زندان زدایی و حبس زدایی: گزیده بیانات مرجع عالی قدر حضرت آیت الله العظمی سید محمود هاشمی شاهرودی»، چاپ اول، تهران: نشر میزان. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۹۵)، «جهان بینی اسلامی و نقش عملی آن در حرکت انسان و تار یخ»، قم: مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع).
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۹۵)، «گزیده ای از سیاست های قضایی امیرالمومنین علی (ع)»، تهران: نشر جنگل و جاودانه.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۸۳)، «پیشگیری از جرم: گزیده سخنان آیتالله هاشمی شاهرودی»، تهران: معاونت امور اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضائیه.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۸۳)، «نهضت خدمت رسانی قضایی: گزیده سخنان آیت الله هاشمی شاهرودی»، تهران: معاونت امور اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضائیه.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۸۳)، «مدیر یت قضایی: گزیده سخنان آیت الله هاشمی شاهرودی»، تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضائیه.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۹۸)، «مشکلات و چالش های دستگاه قضایی و برخی راهکارهای بهبود عملکرد آن»، قم: بنیاد فقه و معارف اهل البیت علیهم السلام.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۹۸)، «نظام قضای اسلامی: بیانات مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی هاشمی شاهرودی پیرامون نظام قضای اسلامی»، قم: بنیاد فقه و معارف اهل البیت علیهم السلام.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۹۸)، «چالش ها و مسائل فراروی نظام جمهوری اسلامی ایران»، قم: بنیاد فقه و معارف اهل البیت علیهم السلام.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۹۸)، «مقابله با مفاسد اقتصادی»، قم: بنیاد فقه و معارف اهل البیت علیهم السلام.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۹۸)، «حقوق شهروندی»، قم: بنیاد فقه و معارف اهل البیت علیهم السلام.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۸۰)، «توسعه قضایی و اقتدار ملی در سخنان حضرت آیت الله هاشمی شاهرودی ر یاست قوه قضاییه»، تهران: معاونت امور اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضائیه.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۸۰)، «زندان، ضرورت نه مجازات: نگاهی نقادانه به زندان و قوانین آن از منظر حضرت آیت الله هاشمی شاهرودی»، تهران: معاونت امور اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضائیه.
ب) مقالات
جلالی فراهانی، احمد (۱۳۸۶)، «فقط یک تعر یف از حقوق شهروندی»، روزنامه ایران، هیجدهم تیر، شماره ۳۶۸۲.
جمشیدی، علیرضا (۱۳۸۸)، «تدوین لوایح در پرتو برنامه های توسعه قضایی»، تهران: انتشارات روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران.
قریشی، سیدمهدی؛ صالحی، سیدمهدی؛ فرامرزی، فاطمه (۱۳۹۱)، «جایگاه حقوق بشر در اسلام»، همایش ملی حقوق بین الملل در آیینه علوم روز، ارومیه، جهاد دانشگاهی واحد استان آذربایجان غربی.
قلی پور، منصوره (۱۳۸۶)، «حقوق شهروندی، حق دفاع و فرهنگ فاطمی»، مجله پگاه حوزه، تابستان، شماره ۲۱۱.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۸۴)، سخنرانی در جلسه مسئولان عالی قضایی پیرامون بیانیه های مجامع حقوق بشری درباره نقض حقوق بشر در ایران و سایر ملل اسلامی، بیست و ششم دی.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۸۵الف)، «دستگاه قضایی»، مجله قضاوت (ماه نامه آموزش دادگستری استان تهران)، آبان و آذر، شماره ۴۱ ،صص ۲۴ ـ ۲۷.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۸۵ب)، «حقوق بشر: گزیده سخنان آیت الله هاشمی شاهرودی»،تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۸۶الف)، «تقدم عدالت بر رویکرد امنیتی»، مجله حقوقی کیفری، بهار، شماره ۵۸ ،صص ۹ ـ ۲۲.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (۱۳۸۸)، «شهید اول و سازماندهی نهاد مرجعیت»، فصلنامه فقه اهل بیت، سال پانزدهم، تابستان و پاییز، شماره های ۵۸ و ۵۹ ،صص ۳ـ ۹.
References
Ansari, Mahmoudreza. (1397). Naqd-e nezām-e ‘edālat-e qazā’ī dar parto-ye hākemiyyat-e qānūn bā ta’assī az nazarīyāt-e marja‘-e ‘ālīqadr-e jahān-e tashayyo‘ Ḥazrat Āyatollāh al-‘Uzma Seyyed Mahmoud Hashemi Shahroudi [Critique of the system of judicial justice in the light of the rule of law, inspired by the views of the grand marja‘ of the Shi‘i world, Ayatollah al-‘Uzma Seyyed Mahmoud Hashemi Shahroudi]. PhD dissertation, Adalat University, Tehran. [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1386). Shahrvand-mahvarī dar ‘arṣe-ye ‘edālat [Citizen-centeredness in the sphere of justice]. Tehran: Press and Publications Center of the Judiciary, Directorate-General for Social and Cultural Affairs. [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1392). Resāle-ye aḥkām-e javānān: motābeq-e fatāwā-ye Ḥazrat Āyatollāh al-‘Uzma Seyyed Mahmoud Hashemi Shahroudi [Treatise of rulings for the youth: According to the fatwas of Grand Ayatollah Seyyed Mahmoud Hashemi Shahroudi]. Tehran: Foundation of Fiqh and Teachings of Ahl al-Bayt (AS). [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1394). Nezārat va bāzresī: majmū‘e-ye bayānāt-e marja‘-e ‘ālīqadr Ḥazrat Āyatollāh al-‘Uzma Hashemi Shahroudi [Supervision and inspection: Collected statements of Grand Ayatollah Hashemi Shahroudi]. 1st ed. Tehran: Foundation of Fiqh and Teachings of Ahl al-Bayt (AS). [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1394). Manshūr-e sīyāsat: majmū‘e-ye bayānāt-e marja‘-e ‘ālīqadr Ḥazrat Āyatollāh al-‘Uzma Hashemi Shahroudi [Charter of policy: Collected statements of Grand Ayatollah Hashemi Shahroudi]. 1st ed. Tehran: Foundation of Fiqh and Teachings of Ahl al-Bayt (AS). [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1394). Mobāreze bā fasād: majmū‘e-ye bayānāt-e marja‘-e ‘ālīqadr Ḥazrat Āyatollāh al-‘Uzma Hashemi Shahroudi [Combating corruption: Collected statements of Grand Ayatollah Hashemi Shahroudi]. 1st ed. Tehran: Foundation of Fiqh and Teachings of Ahl al-Bayt (AS). [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1394). Hoqūq-e shahrvandī: majmū‘e-ye bayānāt-e marja‘-e ‘ālīqadr Ḥazrat Āyatollāh al-‘Uzma Seyyed Mahmoud Hashemi Shahroudi [Citizens’ rights: Collected statements of Grand Ayatollah Seyyed Mahmoud Hashemi Shahroudi]. Tehran: Foundation of Fiqh and Teachings of Ahl al-Bayt (AS). [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1394). Manshūr-e qazā: majmū‘e-ye bayānāt-e Ḥazrat Āyatollāh Seyyed Mahmoud Hashemi Shahroudi, Vol. 1 [Charter of the judiciary: Collected statements of Ayatollah Seyyed Mahmoud Hashemi Shahroudi, Vol. 1]. Tehran: Khorsandi Publishing. [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1395). Zendān-zodā’ī va ḥabs-zodā’ī: gozīde-ye bayānāt-e marja‘-e ‘ālīqadr Ḥazrat Āyatollāh al-‘Uzma Seyyed Mahmoud Hashemi Shahroudi [Prison reduction and decarceration: Selected statements of Grand Ayatollah Seyyed Mahmoud Hashemi Shahroudi]. 1st ed. Tehran: Mizan Publishing. [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1395). Jahān-bīnī-ye eslāmī va naqs-e ‘amalī-ye ān dar ḥarekat-e ensān va tārīkh [Islamic worldview and its practical role in the movement of the human being and history]. Qom: Institute of the Encyclopedia of Islamic Jurisprudence according to the School of Ahl al-Bayt (AS). [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1395). Gozīde’ī az sīyāsat-hā-ye qazā’ī-ye Amīr al-Mu’minīn ‘Alī (AS) [Selections from the judicial policies of Imam ‘Alī (AS)]. Tehran: Jangal & Javedaneh Publishing. [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1383). Pīshgīrī az jorm: gozīde-ye sokhanān-e Āyatollāh Hashemi Shahroudi [Crime prevention: Selected speeches of Ayatollah Hashemi Shahroudi]. Tehran: Deputy for Social Affairs and Crime Prevention, Press and Publications Center of the Judiciary. [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1383). Nahzat-e khedmat-resānī-ye qazā’ī: gozīde-ye sokhanān-e Āyatollāh Hashemi Shahroudi [Judicial service movement: Selected speeches of Ayatollah Hashemi Shahroudi]. Tehran: Deputy for Social Affairs and Crime Prevention, Press and Publications Center of the Judiciary. [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1383). Modīriyyat-e qazā’ī: gozīde-ye sokhanān-e Āyatollāh Hashemi Shahroudi [Judicial management: Selected speeches of Ayatollah Hashemi Shahroudi]. Tehran: Press and Publications Center of the Judiciary. [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1398). Moshkelāt va chālesh-hā-ye dastgāh-e qazā’ī va barxī rāhkarhā-ye behbūd-e ‘amalkard-e ān [Problems and challenges of the judiciary and some solutions for improving its performance]. Qom: Foundation of Fiqh and Teachings of Ahl al-Bayt (AS). [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1398). Nezām-e qazā-ye eslāmī: bayānāt-e marja‘-e ‘ālīqadr Ḥazrat Āyatollāh al-‘Uzma Hashemi Shahroudi pirāmūn-e nezām-e qazā-ye eslāmī [The Islamic judicial system: Statements of Grand Ayatollah Hashemi Shahroudi on the Islamic judiciary]. Qom: Foundation of Fiqh and Teachings of Ahl al-Bayt (AS). [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1398). Chālesh-hā va masā’el-e farārū-ye nezām-e Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Irān [Challenges and issues facing the system of the Islamic Republic of Iran]. Qom: Foundation of Fiqh and Teachings of Ahl al-Bayt (AS). [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1398). Moqābele bā mofāsad-e eqtesādī [Combating economic corruption]. Qom: Foundation of Fiqh and Teachings of Ahl al-Bayt (AS). [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1398). Hoqūq-e shahrvandī [Citizens’ rights]. Qom: Foundation of Fiqh and Teachings of Ahl al-Bayt (AS). [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1380). Tose‘e-ye qazā’ī va eqtedār-e mellī dar sokhanān-e Ḥazrat Āyatollāh Hashemi Shahroudi, rayāsat-e qovve-ye qazā’īyeh [Judicial development and national power in the speeches of Ayatollah Hashemi Shahroudi, Head of the Judiciary]. Tehran: Deputy for Social Affairs and Crime Prevention, Press and Publications Center of the Judiciary. [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1380). Zendān, zarūrat nah mojāzāt: negāhī naqdāneh be zendān va qavānīn-e ān az manzar-e Ḥazrat Āyatollāh Hashemi Shahroudi [Prison, necessity not punishment: A critical look at prison and its laws from Ayatollah Hashemi Shahroudi’s perspective]. Tehran: Deputy for Social Affairs and Crime Prevention, Press and Publications Center of the Judiciary. [in Persian]
Jalali Farahani, Ahmad. (1386). “Faghat yek ta‘rīf az hoqūq-e shahrvandī” [Only one definition of citizens’ rights]. Iran Newspaper, 18 Tir, No. 3682. [in Persian]
Jamshidi, Alireza. (1388). Tadvīn-e lavāyeḥ dar parto-ye barnamehā-ye tose‘e-ye qazā’ī [Drafting legal bills in the light of judicial development programs]. Tehran: Official Gazette of the Islamic Republic of Iran. [in Persian]
Qureshi, Seyyed Mehdi, Salehi, Seyyed Mehdi, & Faramarzi, Fatemeh. (1391). “Jāygāh-e hoqūq-e bashar dar eslām” [The status of human rights in Islam]. National Conference on International Law in the Mirror of Contemporary Sciences, Urmia, Jihad-e Daneshgahi, West Azerbaijan Province. [in Persian]
Gholipour, Mansoureh. (1386). “Hoqūq-e shahrvandī, ḥaqq-e defā‘ va farhang-e Fātemī” [Citizens’ rights, the right of defence and the Fatimid culture]. Pegāh-e Ḥozeh Journal, Summer, No. 211. [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1384). Speech at the meeting of senior judicial officials regarding the human-rights statements of international bodies about alleged violations of human rights in Iran and other Islamic nations, 26 Dey. [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1385a). “Dastgāh-e qazā’ī” [The judiciary]. Qezāvat (Judgment) Monthly – Training Magazine of the Judiciary of Tehran Province, Aban–Azar, No. 41, pp. 24–27. [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1385b). Hoqūq-e bashar: gozīde-ye sokhanān-e Āyatollāh Hashemi Shahroudi [Human rights: Selected speeches of Ayatollah Hashemi Shahroudi]. Tehran: Press and Publications Center of the Judiciary. [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1386a). “Taqaddom-e ‘edālat bar rokard-e amnīyatī” [Primacy of justice over a security-oriented approach]. Criminal Law Journal, Spring, No. 58, pp. 9–22. [in Persian]
Hashemi Shahroudi, Seyyed Mahmoud. (1388). “Shahīd-e awwal va sāmān-dehī-ye nehād-e marja‘iyyat” [The First Martyr and the organization of the institution of marja‘iyyat]. Fiqh Ahl al-Bayt Quarterly, 15th year, Summer & Autumn, Nos. 58–59, pp. 3–9. [in Persian]