نگاهی تحلیلی به اصل استقلال نهادی و شخصی دستگاه قضاء از منظر فقه و حقوق و اسناد بین المللی
محورهای موضوعی : حکمرانی قضایی
1 - گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشکده علوم و معارف، جامعه المصطفی العالمیه و سطوح عالیه قم، حوزه علمیه قم، قم شریف، ایران
کلید واژه: استقلال قضایی, استقلال دستگاه قضاء, اصل استقلال و بی طرفی, استقلال شخصی, استقلال نهادی,
چکیده مقاله :
استقلال قضایی پیش شرط‌حاکمیت قانون و تضمین اساسی برای رسیدگی عادلانه است. از این‌رو هر قاضی باید استقلال قضایی را از هر دو بعد شخصی و نهادی تحکیم‌کند و به‌منصه ظهور رساند. در نظام حقوقی ایران و فقه امامیه استقلال قضایی بیشتر در بحث تفکیک قوا به کار میرود و مقصود استقلال دستگاه قضا و به تبع آن قاضی از عوامل خارجی است. اصول اساسی درباره استقلال قوه قضائیه از جمله مباحث حقوقی می‌باشد و با توجه به این که قضاتی که مسئول تصمیم گیری‌های مهمی درباره حیات، آزادی، حقوق، تکالیف، اموال و دارایی‌های شهروندان هستند، در قالب دستگاه قضایی به فعالیت می‌پردازند، از این رو ارتقای استقلال قوه قضاییه و نظام قضایی می‌تواند نقش مهمی در تحقق عدالت و تضمین حقوق و آزادی‌های اساسی ایفا نماید، همانطور که عدم استقلال قضایی نیز می‌تواند در تعرض به حقوق و آزادی‌های شهروندان مؤثر باشد. در این پژوهش به بررسی استقلال نهادی دستگاه قضایی و استقلال شخصی قاضی و دادرس پرداخته شده و حدود و ثغور آن از منظر فقه، حقوق و اسناد بین المللی مورد بررسی قرار میگیرد.
Judicial independence is a prerequisite for the rule of law and a fundamental guarantee for fair trials. Therefore, every judge must strengthen and manifest judicial independence both personally and institutionally. In the Iranian legal system and Shia jurisprudence, judicial independence is primarily associated with the separation of powers, meaning the independence of the judiciary and the judge from external influences. Fundamental principles regarding the independence of the judiciary are a key legal issue, and considering that judges make crucial decisions about citizens' lives, freedoms, rights, duties, and property, the enhancement of judicial independence plays a significant role in ensuring justice and guaranteeing fundamental rights and freedoms. On the other hand, a lack of judicial independence can contribute to violations of citizens' rights and freedoms. This study explores both the institutional independence of the judiciary and the personal independence of judges and examines its boundaries from the perspectives of jurisprudence, law, and international documents.
قرآن کریم
نهج‌البلاغه
آمدی، عبدالواحدبن‌محمد، (1366)، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
بابویه قمی، محمدبن‌علی، (1413)، من لایحضره الفقیه، چاپ سوم، قم، موسسه انتشارات اسلامی.
بهرامی، محمدکاظم، (1392)، اخلاق و آداب قضاوت، چاپ سوم، قم، دفتر انتشارات معارف.
جوادی‌آملی، عبدالله، (1391)، ادب قضا در اسلام، چاپ سوم، قم، مرکز انتشارات اسراء.
حرانی، حسن‌بن‌علی، (1404)، تحف العقول عن آل الرسول، چاپ دوم، قم، انتشارات اسلامی.
حرعاملی، محمدبن‌‌حسن، (1429)، وسائل الشیعه، چاپ سوم، بیروت: مؤسسۀ آل البیت.
درویش‌زاده، محمد؛ محمدحسین ساکت، (1385)، منشور اخلاق و رفتار قضایی بر پایه تعالیم پیامبر اعظم (ص)، قم، انتشارات قضا (معاونت آموزش قوه قضاییه).
شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، (1429)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، چاپ ششم، قم، مجمع الفکر الاسلامی.
طبرسی، حسین، (1408)، مستدرک الوسائل، قم، موسسه آل البیت.
قناد، فاطمه، (1384)، «اصول بنگلور در خصوص رفتار قضایی مصوب سال 2002 میلادی»، فصلنامه فقه و حقوق، شماره 5.
کلینی، محمدبن یعقوب، (1413)، الکافی، چاپ اول، بیروت، دارالاضواء.
متقی، علی‌بن‌حسام‌الدین، (1419)، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، دارالکتب العلمیه.
مجلسی، محمدباقر، (1403)، بحارالانوار، چاپ سوم، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
محمدی‌ری‌شهری، محمد،(1390)، سیاست‌نامه امام علی (ع)، چاپ دوم، قم، دارالحدیث.
محمدی‌ری‌شهری، محمد، (1390)، میزان الحکمه، چاپ دوازدهم، قم، دارالحدیث.
محمدی‌گیلانی، محمد، (بی‌تا)، قضا و قضاوت در اسلام، تهران، انتشارات المهدی.
مرکز فقهی ائمه اطهار، هجدهمین نشست علمی تخصصی با عنوان «استقلال قاضی در فقه و قانون»، 04/12/1390، برگرفته از سایت: http://www.markazfeqhi.com/main/news/4433
مروارید، علی‌اصغر، (1410)، سلسله الینابیع الفقهیه، چاپ اول، بیروت، دارالتراث.
معاونت آموزش قوه قضاییه، (1388)، دفتر آموزش روحانیون و تدوین متون فقهی، آداب القضاء، قم، انتشارات قضا.
موسوی‌خمینی، روح‌الله، (بی‌تا )، تحریرالوسیله، نجف اشرف، مطبعه الآداب.
موسوی‌خمینی، روح‌الله، (1385)، صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، چاپ چهارم، موسسه تنظیم و انتشارات آثار امام خمینی.
نوری، حسین، (1408)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت: موسسه آل‌البیت.
سند امنیت قضایی مصوب 16/07/1399 ریاست قوه قضاییه.
سند تحول قضایی مصوب 30/09/1399 ریاست قوه قضاییه.
دستورالعمل حفظ شأن و منزلت کارکنان قوه‌قضاییه مصوب23/01/1400 ریاست قوه‌قضاییه.
قوانین و کنوانسیون ها و اسناد:
سند تحول قضایی 1399
سند تحول قضایی 1403
قانون اساسی جمهوری اسلامی مصوب 1367
قانون آیین دادرسی کیفری 1392
قانون آیین دادرسی مدنی 1379
Universal Declaration on Human Rights (UDHR) 1948، UN، Doc، A/ 8-10، 10 December 1948
International Covenant on Civil and Political Rights 1966، Article14 (1)، UN، Doc، A/6316 (1966)
Basic Principles on the Independence of the Judiciary Adopted by the Seventh United Nations Congress on the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders held at Milan from 26 August to 6 September 1985 and endorsed by General Assembly resolutions 40/32 of 29 November 1985 and 40/146of 13 December 1985
United Nations Charter (UNC)، signed on 26 June 1995، Entered into Force on 24 October 1945
International Covenant on Economic، Social and Cultural Rights (ICESCR)، UN، G، A، Res، No 2200A (XXI) of 16 Dec. 1966
References
Qur’an al-Karim [The Holy Qur’an]. [in Arabic]
Nahj al-Balāgha [Peak of Eloquence]. [in Arabic]
Āmadī, ʿAbd al-Wāḥid b. Muḥammad. (1366 SH). Ghorar al-Ḥikam wa Dorar al-Kalem [Maxims and Aphorisms]. Qom: Daftar-e Tablīghāt-e Eslāmī. [in Arabic]
Bābawayh Qomī, Moḥammad b. ʿAlī (Ibn Bābawayh al-Ṣadūq). (1413 AH). Man lā yaḥḍuruhu al-Faqīh [He Who Has No Jurist to Refer To], 3rd ed. Qom: Mu’assase-ye Enteshārāt-e Eslāmī. [in Arabic]
Bahrami, Mohammad Kazem. (1392 SH). Akhlaq va Ādāb-e Qazāvat [Ethics and Etiquette of Judging], 3rd ed. Qom: Daftar-e Enteshārāt-e Maʿāref. [in Persian]
Javadi Amoli, Abdullah. (1391 SH). Adab-e Qazā dar Eslām [The Etiquette of Judging in Islam], 3rd ed. Qom: Markaz-e Enteshārāt-e Esrā. [in Persian]
Ḥarrānī, Ḥasan b. ʿAlī. (1404 AH). Toḥaf al-ʿOqūl ʿan Āl al-Rasūl [Gifts of Intellects from the Family of the Prophet], 2nd ed. Qom: Enteshārāt-e Eslāmī. [in Arabic]
Al-Ḥurr al-ʿĀmelī, Mohammad b. Ḥasan. (1429 AH). Wasāʾil al-Shīʿa, 3rd ed. Beirut: Mu’assasat Āl al-Bayt. [in Arabic]
Darvishzadeh, Mohammad, & Mohammad Hossein Sāket. (1385 SH). Manshūr-e Akhlāq va Raftār-e Qazā’ī bar Pāye-ye Taʿālīm-e Payāmbar-e Aʿẓam (ṣ) [Charter of Judicial Ethics and Conduct Based on the Teachings of the Holy Prophet (PBUH)]. Qom: Enteshārāt-e Qazā (Judiciary Training Department). [in Persian]
Shahīd Thānī, Zayn al-Dīn b. ʿAlī. (1429 AH). Al-Rawḍa al-Bahiyya fī Sharḥ al-Lumʿa al-Dimashqiyya [The Luminous Garden: Commentary on al-Lumʿa al-Dimashqiyya], 6th ed. Qom: Majmaʿ al-Fikr al-Eslāmī. [in Arabic]
Ṭabarsī, Ḥossein. (1408 AH). Mostadrak al-Wasāʾil [Supplement to Wasāʾil al-Shīʿa]. Qom: Mu’assasat Āl al-Bayt. [in Arabic]
Qanād, Fatemeh. (1384 SH). “Oṣūl-e Bangalore dar Khōṣūṣ-e Raftār-e Qazā’ī Maṣṣab-e Sāl-e 2002 Mīlādī” [The Bangalore Principles of Judicial Conduct Adopted in 2002]. Faslnāmeh-ye Feqh va Ḥoqūq [Jurisprudence and Law Quarterly], No. 5. [in Persian]
Kolaynī, Mohammad b. Yaʿqūb. (1413 AH). Al-Kāfī, 1st ed. Beirut: Dār al-Aḍwāʾ. [in Arabic]
Mottaqī, ʿAlī b. Ḥesām al-Dīn. (1419 AH). Kanz al-ʿOmmāl fī Sonnan al-Aqwāl wa al-Afʿāl [Treasure of the Doers: Traditions of Sayings and Actions]. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya. [in Arabic]
Majlisī, Mohammad Bāqer. (1403 AH). Beḥār al-Anwār, 3rd ed. Beirut: Dār Iḥyāʾ al-Turāth al-ʿArabī. [in Arabic]
Mohammadi Reyshahri, Mohammad. (1390 SH). Siyāsat-nāmeh-ye Emām ʿAlī (ʿa) [The Political Treatise of Imam ʿAlī (AS)], 2nd ed. Qom: Dār al-Ḥadīth. [in Persian]
Mohammadi Reyshahri, Mohammad. (1390 SH). Mīzān al-Ḥekmah [The Scale of Wisdom], 12th ed. Qom: Dār al-Ḥadīth. [in Arabic]
Mohammadi Gilani, Mohammad. (n.d.). Qazā va Qazāvat dar Eslām [Judiciary and Judging in Islam]. Tehran: Enteshārāt al-Mahdi. [in Persian]
Markaz-e Feqhī-ye A’emmeh-ye Aṭhār. (Session dated 04/12/1390 SH). Hajdahomin Neshast-e ʿElmi-ye Takhaṣṣuṣī bā ʿOnvān-e “Esteqlāl-e Qāżī dar Feqh va Qānūn” [18th Specialized Scholarly Session: “Independence of the Judge in Fiqh and Law”]. Retrieved from: http://www.markazfeqhi.com/main/news/4433[in Persian]
Morvārīd, ʿAlī Asghar. (1410 AH). Silsilat al-Yanābīʿ al-Fiqhiyya [Series of Jurisprudential Sources], 1st ed. Beirut: Dār al-Turāth. [in Arabic]
Judiciary Training Deputy (Maʿāvenat-e Āmūzesh-e Qovve-ye Qazā’īyeh). (1388 SH). Ādāb al-Qaḍāʾ [Judicial Etiquette]. Qom: Enteshārāt-e Qazā. [in Persian]
Mousavi Khomeini, Ruhollah. (n.d.). Taḥrīr al-Wasīla [Manual of Islamic Rulings]. Najaf al-Ashraf: Maṭbaʿat al-Ādāb. [in Arabic]
Mousavi Khomeini, Ruhollah. (1385 SH). Ṣaḥīfe-ye Imām: Majmūʿe-ye Āsār-e Imām Khomeini [The Imam’s Sahifa: Collected Works of Imam Khomeini], 4th ed. Tehran: Mu’assase-ye Tanzīm va Nashr-e Āsār-e Imām Khomeini. [in Persian]
Nūrī, Ḥossein. (1408 AH). Mostadrak al-Wasāʾil wa Mostanbaṭ al-Masāʾil [Supplement to Wasāʾil and Extracted Rulings]. Beirut: Mu’assasat Āl al-Bayt. [in Arabic]
Sand-e Amniyat-e Qazā’ī [Judicial Security Charter], adopted 16/07/1399 SH by the Head of the Judiciary. [in Persian]
Sand-e Taḥavvol-e Qazā’ī [Judicial Transformation Document], adopted 30/09/1399 SH by the Head of the Judiciary. [in Persian]
Dastūr al-ʿAmal-e Ḥefẓ-e Sha’n va Manzilat-e Kārkonān-e Qovve-ye Qazā’īyeh [Instruction on Preserving the Dignity and Status of Judiciary Staff], adopted 23/01/1400 SH by the Head of the Judiciary. [in Persian]
Sand-e Taḥavvol-e Qazā’ī 1399 [Judicial Transformation Document 2020]. [in Persian]
Sand-e Taḥavvol-e Qazā’ī 1403 [Judicial Transformation Document 2024]. [in Persian]
Qānūn-e Asāsī-ye Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Irān [Constitution of the Islamic Republic of Iran], adopted 1367 SH. [in Persian]
Qānūn-e Ā’īn-e Dādrasī-ye Keyfarī 1392 [Criminal Procedure Code 2013]. [in Persian]
Qānūn-e Ā’īn-e Dādrasī-ye Madanī 1379 [Civil Procedure Code 2000]. [in Persian]
Universal Declaration on Human Rights (UDHR) 1948, UN Doc. A/8–10, 10 December 1948.
International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR) 1966, Article 14(1), UN Doc. A/6316 (1966).
Basic Principles on the Independence of the Judiciary, adopted by the Seventh United Nations Congress on the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders (Milan, 26 August–6 September 1985) and endorsed by General Assembly Resolutions 40/32 of 29 November 1985 and 40/146 of 13 December 1985.
United Nations Charter (UNC), signed on 26 June 1995, entered into force on 24 October 1945.
International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (ICESCR), UN General Assembly Resolution No. 2200A (XXI) of 16 December.