مبانی فقهی حکمرانی قضایی در اندیشه آیت¬الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی، تحلیل رویکردهای نوین درمدیریت نظام قضایی
مبانی فقهی حکمرانی قضایی در اندیشه آیت¬الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی
محورهای موضوعی : مدیریت قضایی و دادگستری
یوسف محمدی مقدم 1 * , رضا عینی 2 , سجاد جیریایی شراهی 3 , امیر عینی 4
1 - استاد دانشکده ثبت و مدیریت قضایی دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، تهران، ایران
2 - کارشناسی ارشد، دانشکده علوم قضایی، دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، تهران، ایران
3 - کارشناسی ارشد علوم قضایی، دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، تهران، ایران
4 - کارشناسی ارشد علوم قضایی، دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، تهران، ایران
کلید واژه: فقه قضایی, حکمرانی قضایی, اجتهاد پویا, آیت الله هاشمی شاهرودی, مدیریت راهبردی قضایی,
چکیده مقاله :
نظام قضایی به عنوان یکی از ارکان اساسی حکمرانی، نیازمند چارچوبی است که ضمن پایبندی به اصول فقهی و عدالت‌محوری، توانایی پاسخگویی به چالش‌های نوین مدیریتی را داشته باشد. آیت‌الله هاشمی شاهرودی، به عنوان یکی از فقیهان برجسته و مصلحان قضایی معاصر، الگویی از «حکمرانی قضایی فقه¬ محور» را ارائه داد که بر مبنای اجتهاد پویا، عدالت ساختاری و مصلحت‌گرایی نظام‌مند بنا شده است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی-توصیفی، مبانی فقهی حاکم بر اندیشه قضایی ایشان را واکاوی کرده و تأثیر آن را در اصلاحات قضایی دوران ریاست وی بر قوه قضاییه بررسی می‌نماید. بررسی مبانی نظری نشان می‌دهد که در اندیشه آیت‌الله هاشمی شاهرودی، عدالت محوری به عنوان رکن اساسی حکمرانی قضایی مطرح شده و از طریق قواعد فقهی همچون «قاعده عدالت»، «قاعده لاضرر»، و «حقوق‌الناس» در فرآیندهای دادرسی نهادینه گردیده است. علاوه بر این، نقش اجتهاد پویا در انطباق نظام قضایی با مقتضیات زمان، تأکیدی بر ظرفیت‌های فقه حکومتی در مدیریت نظام حقوقی است. اقدامات اصلاحی وی، همچون بازنگری در قوانین آیین دادرسی کیفری و مدنی، مقابله با فساد اقتصادی از طریق نهادینه‌سازی نظارت‌های فقهی-حقوقی، و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در فرآیند دادرسی، نشانگر تلاش در راستای ایجاد تعادل میان سنت و مدرنیته در قوه قضاییه است. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که مدل حکمرانی قضایی مبتنی بر فقه حکومتی، علاوه بر تأمین مشروعیت شرعی، زمینه‌ساز ارتقای شفافیت، کارآمدی و پاسخگویی در مدیریت نظام قضایی می‌گردد. در این راستا، تدوین سند راهبردی مدیریت قضایی بر پایه فقه حکومتی و توسعه پژوهش‌های میان‌رشته‌ای میان فقه، حقوق و مدیریت، می‌تواند مسیر تحول و نوسازی نظام قضایی را تسهیل نماید. این مطالعه با ارائه راهکارهایی عملی، بر ضرورت تقویت همگرایی میان مبانی فقهی و اصول مدیریتی در راستای تحقق حکمرانی عادلانه و کارآمد در نظام قضایی تأکید دارد.
The judicial system, as one of the essential pillars of governance, requires a framework that, while adhering to jurisprudential principles and justice-centeredness, is also capable of addressing contemporary managerial challenges. Ayatollah Hashemi Shahroudi, as one of the prominent jurists and judicial reformers of contemporary times, presented a model of "jurisprudence-based judicial governance," based on dynamic ijtihad, structural justice, and systematic pragmatism. This study, using an analytical-descriptive method, examines the jurisprudential foundations underlying his judicial thought and evaluates their impact on the judicial reforms during his presidency of the Judiciary. The analysis of the theoretical foundations reveals that, in Ayatollah Hashemi Shahroudi's thought, justice-centeredness is presented as the core principle of judicial governance. It is institutionalized in judicial processes through jurisprudential rules such as the "Rule of Justice," the "Rule of No Harm," and "Rights of Others." Additionally, the role of dynamic ijtihad in adapting the judicial system to the demands of time emphasizes the potential of governance jurisprudence in managing the legal system. His reformative actions, such as revising criminal and civil procedure laws, combating economic corruption through institutionalizing jurisprudential-legal oversight, and utilizing modern technologies in judicial processes, demonstrate efforts to create a balance between tradition and modernity within the Judiciary. The findings of this research indicate that the model of judicial governance based on governance jurisprudence not only ensures religious legitimacy but also enhances transparency, efficiency, and accountability in the management of the judicial system. In this context, developing a strategic document for judicial management based on governance jurisprudence and fostering interdisciplinary research between jurisprudence, law, and management could facilitate the transformation and modernization of the judicial system. This study, by providing practical solutions, emphasizes the necessity of strengthening the convergence between jurisprudential foundations and management principles to achieve just and efficient governance within the judicial system.
قرآن کریم
قانون اساسی مصوب 1358
قانون مجازات اسلامی مصوب 1392
مجلسی ، محمدباقر ، بحار الأنوار ، ج 104 ، ص 92
الصدوق، من لایحضره الفقیه، ج4، ص74
سیوطی ، جلال الدین ، الدرّ المنثور : 1/465 .
عوالى اللآلى ، ج 4، ص 103.
الفقيه، ج 4، ص 334، ح 5718.
حرانی ، ابومحمد حسن ، تحف العقول : 356.
مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول، ص۷۰.
قربی ، سید محمد جواد ، 1400، شاخص های قوه قضاییه برای صیانت از حقوق شهروندی در حکومت اسلامی از منظر اندیشه سیاسی- حقوقی آیت الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی ، فصلنامه پژوهش نامه حقوق بشری، دوره: 7، شماره: 3.
هاشمی شاهرودی ، سیدمحمود( ۱۳۹۸ الف) ، مشکلات وچالش های دستگاه قضایی وبرخی راه¬کارهای بهبود عملکرد آن، قم :بنیاد فقه ومعارف اهل بیت علیه السلام .
هاشمی شاهرودی ، سید محمود ،( 1380 الف ) ، توسعه قضایی واقتدارملی درسخنان حضرت آیت¬الله هاشمی شاهرودی ریاست قوه قضاییه ، تهران: معاونت اموراجتماعی و پیش گیری از وقوع جرم ، مرکز مطبوعات وانتشارات قوه قضاییه.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود،( 1381)، راهبردها وبرنامه¬های قوه قضاییه در نگاه آیت¬الله هاشمی شاهرودی، تهران: انتشارات معاونت اجتماعی و اطلاع رسانی قوه قضاییه.
هاشمی شاهرودی ،سیدمحمود، ( 1398 چ)، توسعه قضایی، قم: بنیاد فقه و معارف اهل¬البیت علیهم¬السلام.
هاشمی شاهرودی،سیدمحمود،( ۱۳۹۵ الف)، جهان¬بینی اسلامی و نقش عملی آن در حرکت انسان و تاریخ، قم: مؤسسه دایره¬المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع).
هاشمی شاهرودی،سیدمحمود،( ۱۳۸۳پ)، نهضت خدمت¬رسانی قضایی: گزیده سخنان آیت¬الله هاشمی شاهرودی، تهران: معاونت امور اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه.
هاشمی شاهرودی،سیدمحمود،( ۱۳۹۸د )، وکالت: بیانات حضرت¬آیت¬الله هاشمی شاهرودی پیرامون وکالت، قم: بنیاد فقه و معارف اهل¬البیت علیهم¬السلام.
هاشمی شاهرودی،سید محمود، ( ۱۳۹۸پ)، چالش¬ها و مسائل فراروی نظام جمهوری اسلامی ایران، قم: بنیاد فقه و معارف اهل البیت علیهم السلام.
هاشمی شاهرودی،سید محمود، ( ۱۳۹۸ ت)، مقابله با مفاسد اقتصادی، قم: بنیاد فقه و معارف اهل البیت علیهم السلام.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود،( 1398 ب)، نظام قضای اسلامی: بیانات مرجع عالیقدرحضرت آیت¬الله¬العظمی هاشمی شاهرودی پیرامون نظام قضای اسلامی ، قم: بنیاد فقه و معارف اهل¬البیت علیهم¬السلام.
هاشمی شاهرودی ، سیدمحمود، ( 1385پ)، صحیفه عدالت: مجموعه بیانات حضرت آیت¬الله هاشمی شاهرودی، ج 3 ،تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود،( ۱۳۹۸ ت) ، مقابله با مفاسد اقتصادی ، قم: بنیاد فقه و معارف اهل البیت علیهم السلام.